በኢትዮጵያ በሰሜን አማራ እና በትግራይ ክልሎች መካከል ያለው የግዛት ውዝግብ በህዝበ ውሳኔ እንደሚፈታ መንግስት አስታወቀ።
ከአንድ አመት በፊት በትግራይ የእርስ በእርስ ጦርነት ማብቃቱን ተከትሎ ውዝግቡ ደካማ ሰላም እንዳይደፈርስ ስጋት ፈጥሯል። በ2020 በግጭቱ ወቅት የአማራ ሃይል ከመያዙ በፊት ትግራይ ለም መሬቶችን ተቆጣጥሯል። የመብት ተሟጋቾች እነዚያ ሃይሎች አጨቃጫቂ በሆኑ አካባቢዎች ብሄር ተኮር ጥቃቶችን እየፈጸሙ ነው ሲሉ ከሰዋል። የአማራ ክልል መንግስት ክሱን ውድቅ አድርጎታል።
አወዛጋቢዎቹ አካባቢዎች፣ ኢትዮጵያ ከሱዳን ጋር በሚያዋስኑት ድንበር አካባቢ፣ በህዝባዊ ወያነ ሓርነት ትግራይ (ህወሓት) እና በፌዴራል መንግስት መካከል ለሁለት አመታት ለዘለቀው ግጭት ዋና መነሻ ነበሩ። በደቡብ አፍሪካ ባለፈው ህዳር የሰላም ስምምነት ከተፈረመ በኋላ ጦርነቱ አብቅቷል። በመላው ትግራይ በጊዜያዊ መጠለያ ካምፖች ውስጥ ከሚገኙት ከአንድ ሚሊዮን ተፈናቃዮች መካከል ብዙዎቹ ውዝግብ ከተፈጠረባቸው አካባቢዎች መሰደዳቸው ተዘግቧል። የአማራ አስተዳደር በ1990ዎቹ ህወሀት በኢትዮጵያ የፖለቲካ የበላይነት በነበረበት ወቅት ግዛቱ በግዳጅ በትግራይ ተጠቃሏል ብሏል። አምነስቲ ኢንተርናሽናል እና ሂውማን ራይትስ ዎች የተባሉ የመብት ተሟጋች ድርጅቶች ባለፈው አመት ባወጡት ረዥም ዘገባ በቃለ መጠይቅ የተሰበሰቡ መረጃዎች እንደሚያሳዩት አወዛጋቢዎቹ አካባቢዎች በግጭቱ ወቅት የተፈጸሙት እጅግ የከፋ ግፍና በደል የተፈፀመባቸው እንደነበሩ እና ብዙም ችላ እንደተባሉ ተናግረዋል።
የአፍሪካ ህብረት ተወካይ የቀድሞ የናይጄሪያ ፕሬዝዳንት ኦሉሴጎን ኦባሳንጆ በአጠቃላይ በግጭቱ ወደ 600,000 የሚጠጉ ሰዎች መሞታቸውን ተናግረዋል ። ተመራማሪዎች በመቶ ሺዎች የሚቆጠሩ ሰላማዊ ዜጎችን ሞት ወደ ጦርነት፣ረሃብ እና የጤና አጠባበቅ እጦት አስቀምጠዋል። ከሰላም ስምምነት በኋላ ያለውን አመት ሲገመግም ሰኞ በሰጠው መግለጫ መንግስት የተፈናቀሉ ዜጎች እንደሚመለሱ እና የፌደራል ወታደራዊ ሃይል ለአካባቢው ጸጥታ ሃላፊነቱን እንደሚወስድ ገልጿል። የፌደራል ባለስልጣናት “ሁሉንም ወገን የሚጠቅም መፍትሄ ለማምጣት በተጨቃጨቁ አካባቢዎች እጣ ፈንታ ላይ አቋም ወስደዋል” ብለዋል ። “በህገ መንግስቱ መሰረት ህዝበ ውሳኔ እንዲካሄድ አቅጣጫ ተቀምጧል” ሲል የመንግስት ኮሙዩኒኬሽን አገልግሎት አስታወቀ። ህዝበ ውሳኔው መቼ እንደሚካሄድ ግን አልተገለጸም። መግለጫው – በአማርኛ እና በእንግሊዘኛ የተለቀቀው – ባለፉት 12 ወራት በትግራይ ጊዜያዊ አስተዳደር መመስረትን ጨምሮ መሻሻልን አወድሷል። ነገር ግን አስተዳደሩ የሰላም ስምምነቱን ሙሉ በሙሉ ተግባራዊ ለማድረግ “እግሩን እየጎተተ” ነው ሲል ከሰዋል።
አስተዳደሩ ትጥቅ ለማስፈታት ቢስማማም ተዋጊዎችን እያቆየ መሆኑንም ጠቁሟል። የትግራይ ሃይሎች ከባድ መሳሪያቸውን ቢያስረክቡም ቀላልና ቀላል የጦር መሳሪያዎች አልተሰጡም ተብሏል። ህወሓት ባለፈው ሳምንት በሰጠው መግለጫ የተኩስ አቁም ስምምነቱ ሙሉ በሙሉ ተግባራዊ ሊሆን አልቻለም ምክንያቱም አሁንም በርካታ ሰዎች ተፈናቅለዋል ብሏል። ይህ የሆነው በአማራ ክልል ሰፊ ቦታዎች ላይ በኢትዮጵያ ፌደራል ወታደሮች እና በአካባቢው ታጣቂዎች መካከል ከፍተኛ ውጊያ ባለበት ወቅት ነው። የፌደራል መንግስት የክልል ሃይሎችን እና ታጣቂዎችን ትጥቅ ለማስፈታት ባስተላለፈው መመሪያ መሰረት ግጭቱ የተካሄደው በሚያዝያ ወር ነው። የፋኖ ሚሊሻ ተዋጊዎች በኢትዮጵያ ሁለተኛ ትልቅ ክልል ውስጥ የሚገኙ በርካታ ከተሞችን መያዙን ተናገሩ።
የይገባኛል ጥያቄዎች ላይ የፌደራል መንግስት እስካሁን የሰጠው አስተያየት የለም። በነሃሴ ወር ታጣቂዎቹ በጦር ሰራዊቱ ተገፍተው ከመውጣታቸው በፊት በታሪካዊቷ የላሊበላ ከተማ የሚገኘውን አየር ማረፊያ በጊዜያዊነት በመቆጣጠር ወደ በርካታ የክልሉ ዋና ዋና ከተሞች ገብተዋል። የኢትዮጵያ ሰብአዊ መብት ኮሚሽን ከፋኖ አማፂያን ጋር በተፈጠረ ግጭት የፌደራል ሃይሎችን የሰብአዊ መብት ጥሰት ፈፅመዋል ሲል ከሰሰ። የኢትዮጵያ መንግስት የኢሰመጉ ሪፖርት “ሚዛናዊ ያልሆነ” ሲል ውድቅ አድርጎታል። ብሪታንያ እና አሜሪካን ጨምሮ ምዕራባውያን ሀገራት ለውይይት ጠይቀዋል።